نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و تفسیر دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم مشهد ایران

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد دانشکده تربیت مدرس قرآن مشهد،

1022034/sshq.2022.142316

چکیده

واژه «قسوره» از واژگان تک کاربرد قرآن است که در آیه 51 سوره مدثر به کار رفته است. عالمان لغت و مفسران درباره ریشه، معنا و اصالت این واژه دیدگاه یکسانی ندارند. برخی این واژه را معرّب از زبان فارسی و عده‌ای از زبان حبشی می‌دانند. این پژوهش به روش تاریخی و تحلیلی به دنبال پاسخ به این سوال است که ریشه و معنای این واژه چیست؟ در اشعار جاهلیت، قرآن و روایات این واژه به چه معنایی به کار رفته است و آیا می‌توان معرّب بودن این واژه را از زبان فارسی یا حبشی پذیرفت؟ از بررسی تفصیلی و تحلیل منابع مختلف لغوی، اشعار جاهلیت و کتاب‌های معرّب نویسان این نتیجه به دست می‌آید که این واژه در عربی، دارای ریشه از «قسر» بوده و از آن فعل و شبه فعل ساخته شده است؛ کاربرد این واژه در منابع کهن و اشعار جاهلیت فرضیه معرّب بودن آن را از زبان فارسی و یا حبشی رد می کند. درباره معنای این واژه هم دیدگاه‌های مختلفی از سوی عالمان لغت و مفسران مطرح شده است که بهترین دیدگاه این است که این واژه به معنای شیر (حیوان درنده) یا شکارچیان تیرانداز می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Literary historical semantics of the word "Qasoreh"

نویسندگان [English]

  • Mojtaba Noroozi 1
  • Mohammad Mokfi Roodi 2

1 Assistant Professor of the Department of Qur'anic Sciences and Tafsir. University of Sciences and Education of the Holy Quran. Mashhad, Iran

2 Master's student of Mashhad Qur'an Education Faculty, Mashhad, Iran.

چکیده [English]

The word "Qasurah" is one of the singular words of the Qur'an which is used in verse 51 of Surah Muddaththir. Vocabulary scholars and commentators do not have the same view on the origin, meaning and originality of this word. Some consider this word to be familiar from Persian and some from Abyssinian. This research seeks to answer the question of the origin and meaning of this word in a historical and analytical way. What is the meaning of this word in the poems of Jahiliyyah, Quran and narrations, and can it be accepted that this word is learned from Persian or Abyssinian language? A detailed study and analysis of various lexical sources, poems of Jahiliyyah, and books of Arabic scholars shows that this word in Arabic has its roots in "Qasr" and is made of verbs and quasi-verbs; The use of this word in ancient sources and poems of Jahiliyyah refutes the hypothesis that it is masculine from Persian or Abyssinian language. There are various views on the meaning of this word by lexicographers and commentators, the best view being that this word means lion (predator) or shooter hunters.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quran
  • Qasurah
  • Qasur
  • Shir
  • Persian
  • Abyssinian
  • verse 51 of Surah Muddaththir
  • semantics
قرآن کریم: ترجمه آیت­الله مکارم شیرازی.
ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن بن محمد (1419ه.ق): «تفسیر القرآن العظیم ابن ابى حاتم»، ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز، چاپ سوم.
ابن‏ابى‏زمنین، محمدبن عبدالله‏ (1424ق): «تفسیر ابن ابى زمنین‏»، بیروت‏: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون‏، چاپ اول.
ابن اثیر جزری، مبارک­بن محمد شیبانی (1367ه.ش): «النهایة فی غریب الحدیث و الأثر»، مصحح: طناحى، محمود محمد؛ زاوى، طاهر احمد، قم‏: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ چهارم.
ابن‏جوزى، عبدالرحمن بن على (1422ق): «زاد المسیر فى علم التفسیر»، بیروت: دارالکتاب العربی، چاپ اول.
ابن درید، محمدبن حسن‏ (1988م): «جمهرة اللغة»، بیروت:‏ دار العلم للملایین‏، چاپ اول ‏.
ابن سیده، على­بن اسماعیل‏ (1421ق): «المحکم و المحیط الأعظم»‏، مصحح: عبدالحمید هنداوى، بیروت‏: دارالکتب العلمیة، چاپ اول.
ابن سیده، على­بن اسماعیل‏ (بی‌تا): «المخصص‏»، بیروت‏: دارالکتب العلمیة، چاپ اول.
ابن‏عاشور، محمدطاهر (1420ق): «تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور»، بیروت‏: مؤسسة التاریخ العربی‏، چاپ اول.
ابن فارس، أحمدبن فارس‏ (1404ق): «معجم مقاییس اللغة»، مصحح: هارون عبد السلام محمد، قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏، چاپ اول.
ابن‏قتیبه، عبدالله بن مسلم‏ (1411ق): «تفسیر غریب القرآن ابن قتیبه»، شارح: ابراهیم محمد رمضان، بیروت‏: دار مکتبة الهلال‏، چاپ اول.
ابن‏کثیر، اسماعیل­بن عمر (1419ق): «تفسیر القرآن العظیم»، محقق: محمدحسین شمس‏الدین، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ اول.
ابن منظور، محمدبن مکرم‏ (1414ق): «لسان العرب»،‏ مصحح: جمال­الدین میردامادى، بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، چاپ سوم.
ابوالفتوح رازى، حسین­بن على‏ (2003م): «روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن»‏، مصحح: ناصح، ابوشوفه، احمد عمر، المعجزة القرآنیة، لیبى: دارالکتب الوطنیة.
ابوعبیده، معمربن مثنى‏ (1381ق): «مجاز القرآن‏»، محقق: فواد سزگین، قاهره‏: مکتبة الخانجی‏، چاپ اول.
ازهری، محمدبن أحمد (1421ق): «تهذیب اللغة»، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول.
ادی شیر، السید (1386ش): «واژه‌های فارسی عربی شده»، مترجم: سید حمید طبیبیان، تهران: امیرکبیر.
اسماعیل صینى، محمود (1414ق): «المکنز العربى المعاصر»، بیروت‏: مکتبة لبنان ناشرون‏، چاپ اول.
امام شوشتری، محمدعلی (1347ش): «واژه‌های فارسی در زبان عربی»، تهران: بهمن.
بدوى، عبد الرحمن؛ سیدى، سید حسین (1383ش): «دفاع از قرآن در برابر آراى خاورشناسان‏»، مشهد: چاپ اوّل.
بغوى، حسین­بن مسعود (1420ق): «تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل»، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول.
بقاعى، ابراهیم­بن عمر (1427ق): «نظم الدرر فى تناسب الآیات و السور»، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ سوم.
بلاسى، محمد السید على (2001م): «المعرّب فی القرآن‏»، بنغازى: جمعیه الدعوه الاسلامیه العالمیه‏، چاپ اوّل.
ثعلبى، احمدبن محمد (1422ق): «الکشف و البیان المعروف بتفسیر الثعلبی»، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول.
جبران مسعود، (1389ش): «فرهنگ الفبایی عربی ـ فارسی»، ترجمه: رضا انزابی نژاد، مشهد: آستان قدس رضوی، چاپ ششم.
جفرى، آرتور (1386ش): «واژه­هاى دخیل در قرآن‏»، مترجم: فریدون بدره‏اى، تهران: انتشارات توس، چاپ دوم.
جوهرى، اسماعیل­بن حماد، (1376ش): «تاج اللغة و صحاح العربیة»، مصحح: احمد عبد الغفور عطار، بیروت: دارالعلم للملایین‏، چاپ اول.
حفنى، ‏عبد المنعم (2004م): «موسوعة القرآن العظیم»‏، القاهرة: مکتبة مدبولى‏، چاپ اوّل.
حمیرى، نشوان­بن سعید (1420ق): «شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم»‏، مصحح: اریانى، مطهر بن على؛ عبدالله، یوسف محمد؛ عمرى، حسین­بن عبدالله‏، دمشق‏: دارالفکر، چاپ اول.
خازن، على­بن محمد (1415ق): «تفسیر الخازن المسمى لباب التأویل فی معانی التنزیل»، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ اول.
دینورى، عبدالله بن محمد (1424ق): «تفسیر بن وهب المسمى الواضح فى تفسیر القرآن الکریم»،‏ بیروت‏: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون‏، چاپ اول.
راغب اصفهانى، حسین­بن محمد (1412ق): «مفردات الفاظ قرآن‏»، مصحح: صفوان عدنان داوودی، بیروت ـ دمشق: دارالقلم ـ الدار الشامیة، چاپ اول.
زحیلى، وهبه (1411ق): «التفسیر المنیر»، دمشق: دارالفکر، چاپ دوم.
زرکشى‏، محمدبن عبدالله (1410ق): «البرهان فی علوم القرآن‏»، بیروت‏: دارالمعرفة، چاپ اوّل.
زمخشرى، محمودبن عمر (1407ق): «الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏»، مصحح: مصطفی حسین احمد، بیروت: دارالکتاب العربی‏، چاپ سوم.
________________ (1979م): «أساس البلاغة»، بیروت: دار صادر، چاپ اول.
________________ (1417ق): «الفائق فى غریب الحدیث»‏، بیروت‏: دارالکتب العلمیة، چاپ اول‏.
سمرقندى، نصربن محمد (1416ق): «تفسیر السمرقندى المسمى بحرالعلوم‏»، محقق: عمر عمروى، بیروت: دارالفکر، چاپ اول.
سیوطى، جلال­الدین (1421ق): «الإتقان فی علوم القرآن‏»، بیروت‏: دارالکتاب العربى‏، چاپ دوم.
___________ (1408ق): «المهذب فیما وقع فی القرآن من المعرّب»، تحقیق: سمیر حسین حلبی، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول.
___________ (1431ق): «المتوکلی فیما فی القرآن من اللغات العجمیة»، تحقیق: جمیل عبدالله عویضة، بی­جا: بی­نا.
شوکانى، محمد (1414ق): «فتح القدیر»، دمشق: دار ابن کثیر، چاپ اول.
شیبانى، محمدبن حسن (1975م): «‏کتاب الجیم‏»، مصحح: ابراهیم ابیارى، قاهره: الهیئة العامة لشئون المطابع الامیریة.
شیخ علوان، نعمه‏الله بن محمود (1999م): «الفواتح الإلهیة و المفاتح الغیبیة الموضحة للکلم القرآنیة و الحکم الفرقانیة»، قاهره‏: دار رکابی للنشر، چاپ اول.
صابونی، محمدعلی (1405ق): «التبیان فی علوم القرآن»،‏ بیروت‏: عالم الکتب‏، چاپ اوّل.
صاحب بن عباد، إسماعیل (1414ق): «المحیط فی اللغة»، مصحح: محمدحسن آل یاسین، بیروت‏: عالم الکتاب.
صنعانى، عبدالرزاق بن همام (1411ق): «تفسیر القرآن العزیز المسمّى تفسیر عبدالرزاق»، بیروت: دارالمعرفة، چاپ اول.
طاهرى‏، حبیب الله (1377): «درس­هایى از علوم قرآنى»، قم‏: اسوه‏، چاپ اوّل.
طباطبایى، محمدحسین‏ (1390ق): «المیزان فی تفسیر القرآن»، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم.
طبرانى، سلیمان­بن احمد (2008م): «التفسیر الکبیر تفسیر القرآن العظیم طبرانى»، اربد: دارالکتاب الثقافی، چاپ اول.
طبرسی، فضل­بن حسن (1372ش): «مجمع البیان فی تفسیر القرآن»، مصحح: فضل­الله یزدی طباطبایی و هاشم رسولی، تهران: ناصر خسرو، چاپ سوم.
______________ (1412ق): «تفسیر جوامع الجامع»، قم: حوزه علمیه قم، چاپ اول.
طبرى، محمدبن جریر (1412ق): «جامع البیان فى تفسیر القرآن تفسیر الطبرى»، بیروت: دارالمعرفة، چاپ اول.
طریحی، فخرالدین بن محمد (1375ش): «مجمع البحرین»، مصحح: احمد حسینى اشکورى، تهران‏: مرتضوى‏، چاپ سوم.
طوسى، محمدبن حسن (بی‌تا): «التبیان فی تفسیر القرآن»، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول.
علاف‏، ادیب (1422ق): «البیان فی علوم القرآن»‏، دمشق‏: مکتبة الفارابى‏، چاپ اوّل.
فخر رازى، محمدبن عمر (1420ق): «التفسیر الکبیر مفاتیح الغیب»، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم.
فراء، یحیى­بن زیاد (1980م): «معانى القرآن فراء»، محقق: محمدعلی نجار و احمد یوسف نجاتى، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ دوم.
فراهیدى، خلیل­بن أحمد (1409ق): «کتاب العین»‏، قم‏: نشر هجرت.
فیروزآبادى، محمدبن یعقوب (1415ق): «القاموس المحیط»، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول.
قرشى بنایى، على­اکبر (1371ش): «قاموس قرآن»‏، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چاپ ششم.
قرطبى، محمدبن احمد (1364ش): «الجامع لأحکام القرآن»،‏ تهران: ناصر خسرو، چاپ اول.
قمی، عباس (1386ش): «الدر النظیم فی لغات القرآن العظیم»، مترجم: محمدصادق عارف، تحقیق و تصحیح: رضا استادی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول.
قمى، على­بن ابراهیم (1363ش): ‏«تفسیر القمی»‏، محقق: طیب موسوى جزایرى، قم: دارالکتاب‏، چاپ سوم.
ماتریدى، محمدبن محمد (1426ق): «تأویلات أهل السنة تفسیر الماتریدى»، محقق: مجدی باسلوم، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول.
ماوردى، على­بن محمد (بی‌تا): «النکت و العیون تفسیر الماوردى‏»، مراجعه و تعلیق: عبدالرحیم، سید بن عبدالمقصود، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ اول.
مجلسى، محمدباقر بن محمد تقى‏ (1403ق): «بحار الأنوار»، بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی‏، چاپ دوم.
مرتضى زبیدى، محمدبن محمد (1414ق): «تاج العروس من جواهر القاموس‏»، مصحح: علی شیرى،‏ بیروت: دارالفکر، چاپ اول.
مصطفوى، حسن‏ (1368): «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏»، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‏، چاپ اول.
معرفت‏، محمدهادى (1418ق): «التفسیر و المفسرون»، مشهد: الرضویه للعلوم الاسلامیه‏، چاپ اوّل‏.
_____________ (1415ق): «التمهید فی علوم القرآن»‏، قم‏: مؤسسة النشر الاسلامى‏، چاپ دوم.
مفید، محمدبن محمد (1413ق): «الإختصاص‏»، مصحح: علی­اکبر غفارى و محمود محرمى زرندى، قم‏: الموتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید، چاپ اول.
_____________ (1413ق): «الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد»، مصحح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، قم‏: کنگره شیخ مفید، چاپ اول.
مقاتل بن سلیمان (1423ق): «تفسیر مقاتل بن سلیمان»، محقق: عبدالله محمود شحاته، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مهدوی، حمید (1393): «فرهنگ مبین»، تهران: نشر احسان، چاپ اول.
موسى، حسین یوسف‏ (1410ق): «الإفصاح فى فقه اللغة»، قم‏: مکتب الاعلام الاسلامی‏، چاپ چهارم‏.
نحاس، احمد بن محمد (1421ق): «اعراب القرآن (نحاس)»، حاشیه نویس: ابراهیم عبدالمنعم خلیل‏، بیروت‏: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون‏، چاپ اول.
هروى، محمدبن یوسف‏ (1387ش): «بحر الجواهر(معجم الطب الطبیعی)»، قم‏: جلال الدین، چاپ اول.
یزیدى، عبدالله­بن یحیى‏ (1405ق): «غریب القرآن و تفسیره»، محقق: الحاج محمد سلیم‏، بیروت‏: عالم الکتب‏، چاپ اول.