نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیارعلوم قرآن و تفسیردانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

2 دانش آموخته کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبایی

1022034/sshq.2022.342818.1153

چکیده

قرآن کریم یکی از وظایف پیامبر اکرم(ص) را تلاوت و تعلیم کتاب و حکمت و هدف از نزول آن را تبیین آیات می‌داند. در برخی آیات ضمن دعوت به تدبر در قرآن، از اینکه عده‌‌ای نگاه تدبرانه به آیات ندارند مورد مذمت و توبیخ واقع شده‌اند. با توجه به  تعدد معانی تدبر در نگاه لغت دانان، همین اختلاف در نگاه مفسران به آیات تدبر نیز دیده می‌شود. پژوهش حاضر به منظور بررسی و تحلیل تطور معنایی تدبر در تفاسیر فریقین برآن است تا با روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد تاریخی با ابزار کتابخانه‌ای بسیاری از تفاسیر فریقین از صدر اسلام یعنی قرن اول تا عصر حاضر را بررسی کرده تا مشخص کند برداشت مفسران از کلمه تدبر همان معنای لغویون بوده و یا غیر آن مراد است و اینکه تدبر در تفاسیر شیعه و اهل سنت چه تطور معنایی داشته است. با عنایت به ارزیابی دیدگاه مفسران در معنای تدبر از قرن دو تاکنون شانزده معنی برای تدبر ارائه شده است که عبارتند از: 1. استماع 2. توجه 3. تفکر 4. توجه و بررسی عاقبت و نتیجه امور 5. ژرف‌نگری 6. غور 7. مکاشفه 8. تأمل 9. تفهم 10. ارتباط آیات با یکدیگر 11.پشت سر هم فهمیدن آیات 12. بصیرت و بینش عمیق 13. بررسی و وارسی در معانی و مفاهیم قرآن 14. به دیدة دل نظر کردن 15. فکر و نظر 16. توجه به بلاغت. اگرچه مفاهیم ارائه شده از تدبر در قرآن طی زمان‌های گذشته (از عصر نزول تاکنون) دچار تغییراتی شده، اما می‌توان برداشت کرد که این مفاهیم با همدیگر تناسب و ارتباط دارند. چنانچه هر کسی که کلام الهی را بشنود و این شنیدن همراه با نگرش قلبی و با تامل و ژرف‌نگری و به دور از پیش فرض‌های ذهنی باشد، می‌تواند به عاقبت و نتیجه کلام الهی و غرض اصلی آیات و سوره‌های قرآن دست یابد و هدایت شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The historical conceptualization of deliberation in the interpretations of Fariqin

نویسندگان [English]

  • mohammad sobhani yamchi 1
  • Hamid Nosrati 2

1 Assistant Professor of Qur'an Sciences and Exegesis of the University of Holy Qur'an Sciences and Education

2 Master's student, Quran and Hadith Sciences, Allameh Tabatabai University

چکیده [English]

According to Quran one of the Islamic Prophet's responsibility is recitation and teaching of Holy Book and teaching theosophy. Purpose of revelation of Quran is explain it's signs. Some verses of Quran invite people to contemplate in Quranic verses and also condemn those who do not have contemplation viewpoint to verses of Quran. Philologistes believe that the term » contemplation « has different meaning. Therefore there are various interpretations about contemplation verses. This research try to examinate contemplation's semantic's evolution among shia and sunni interpretation with descriptive and analytical method as well as by historical approach. In this article have been attempted by library instrument to ascertain the meaning of contemplation from beginning of Islam till now among Islamic commentators. Scholars of islam had given 16  meaning for the term » contemplation :« hearing, Pay attention, thinking, Pay attention and examination of thing's consequence, deep looking,  contemplation, intuition, cogitation, comprehension, verses relationship together, comprehension of verses successively, insight, checking of Quran's concepts, thinking and idea and  Pay attention to eloquence. However these conceptes had been changed for centuries but they correlate together. If someone wants to listen divine speech and thinks about it without any presupposition he can understand consequence of  divine speech and main goal of chapter and verses of Quran to be guided.

کلیدواژه‌ها [English]

  • contemplation
  • understanding of the Qur'an
  • historical conceptualization
  • foreign interpretations
کتابنامه
قرآن کریم ترجمه محمدمهدی فولادوند.
- آبیاری، ابراهیم (1405ق): «الموسوعة القرآنیه»، قاهره: مؤسسة سجل العرب.
- آلوسی، محمودبن عبدالله (1415ق): «روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی»، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- ابن ابی جامع، علی‌بن حسین (1413ق): «الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز»، تحقیق مالک محمودی، قم: دار القرآن الکریم.
- ابن ابی حاتم، عبدالرحمن‌بن محمد (1419ق): «تفسیر القرآن العظیم محمد طیب»، ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز، چاپ سوم.
- ابن جزی، محمدبن احمد (1416ق): «التسهیل لعلوم التنزیل»، تحقیق عبدالله خالدی، بیروت: شرکت دار الأرقم‌بن ابی الأرقم.
- ابن جوزی، عبدالرحمن‌بن علی (1422ق): «زاد المسیر فی علم التفسیر»، تحقیق عبدالرزاق مهدی، بیروت: دار الکتاب العربی.
- ابن حموش، مکی (1423ق): «مشکل إعراب القرآن»، تصحیح یاسین محمد سواس، بیروت: دار الیمامة، چاپ سوم.
- ابن شهر آشوب، محمدبن علی (1369ش): «متشابه القرآن و مختلف»، قم: انتشارات بیدار.
- ابن عاشور، محمدطاهر (1420ق): «تفسیر التحریر و التنوی»، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
- ابن عجیبه، احمد (1419ق): «البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید»، تحقیق احمد عبدالله قرشی رسلان، قاهره: انتشارات حسن عباس زکی.
- ابن عطیه، عبدالحق‌بن غالب (1422ق): «المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز»، تحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ابن کثیر، اسماعل‌بن عمر (1419ق): «التفسیر القرآن العظیم»، تحقیق محمدحسین شمس‌الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- ابوالسعود، محمدبن محمد (1483م): «ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم»، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- ابوالفتوح رازی، حسین‌بن علی (1408ق): «روض الجنان و روح الجنان»، تحصیح محمدمهدی ناصح – محمدجعفر یاحقی، مشهد: آستان قدس رضوی.
- اشکوری، محمدبن علی (1373ش): «تفسیر شریف لاهیجی»، تصحیح جلال‌الدین محدث، تهران: دفتر نشر داد.
- امین، نصرت بیگم (بی‌‌تا): «تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن»، بی‌جا: بی‌نا.
- بغوی، حسین‌بن مسعود (1420ق): «معالم التنزیل»، تصحیح عبدالرزاق مهدی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- بلاغی، عبدالحجة (1386ش): «حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر»، قم: انتشارات حکمت.
- بیضاوی، عبدالله‌بن عمر (1418ق): «انوار التنزیل و اسرار التأویل»، اعداد محمدعبدالرحمن مرعشلی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- پاکتچی، احمد (1392ش): «مجموعه درس گفتارهایی درباره تاریخ تفسیر قرآن کریم»، تنظیم و ویرایش محمد جانی‌پور، تهران: انتشارات امام صادق(ع).
- پانی پتی، ثناءالله (1412ق): «تفسیر المظهری»، کویت: مکتبة رشدیة.
- ثعالبی، عبدالرحمن‌بن محمد (1418ق): «جواهر الحسان فی تفسیر القرآن»، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- ثقفی تهرانی، محمد (1398ق): «روان جاوید در تفسیر قرآن مجید»، تهران: انتشارات برهان، چاپ دوم.
- ثلایی، یوسف ‌بن احمد، (1423ق): «تفسیر الثمرات الیانعه و الاحکام الواضحه القاطعه»، صمده: مکتبة التراث الاسلامی.
- جرجانی، حسین‌بن حسن (1378ش): «جلاء الأذهان و جلاء الأحزان»، تصحیح جلال‌الدین محدث، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- جرجانی، عبدالقاهربن عبدالرحمن (1430ق): «درج الدرر فی تفسیر القرآن العظیم»، تحقیق طلعت صلاح فرحات، بیروت: دار الفکر.
- جزایری، نعمت الله‌بن عبدالله (1388ش): «عقود المرجان فی تفسیر القرآن»، تحقیق مؤسسه فرهنگی ضحی، قم: انتشارات نور وحی.
- جمل، سلیمان‌بن عمر (1427ق): «الفتوحات الالهیة بتوضیح تفسیر الجلالین للدقایق الخفیة»، تصحیح ابراهیم شمس‌الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- جوادی آملی، عبدالله (1393ش): «تفسیر تسنیم»، قم: مرکز نشر إسراء.
- حائری تهرانی، علی (1338ش): «مقتنیات الدرر»، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
- حجازی، محمد محمود (1413ق): «التفسیر الواضح»، بیروت: دار الجیل، چاپ دهم.
- حسنی واعظ، محمودبن محمد (1381ش): «دقائق التاویل و حقائق التنزیل»، تحقیق جویا جهان­بخش، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- حسینی همدانی، محمد (1404ق): «انوار درخشان در تفسیر قرآن»، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران: انتشارات لطفی.
- حقی برسوی. اسماعیل‌بن مصطفی (بی‌تا): «تفسیر روح البیان»، بیروت: دار الفکر.
- حوی، سعید (1424ق): «الاساس فی التفسیر»، قاهره: دار السلام، چاپ ششم.
- خازن، علی‌بن محمد (1415ق): «لباب التاویل فی معانی التنزیل»، تصحیح عبدالسلام حمدعلی شاهین، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- خرم‌دل، مصطفی (1384ش): «تفسیر نور»، تهران: انتشارات احسان، چاپ چهارم.
- خسروانی، علیرضا، (1390ق): «تفسیر خسروی»، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
- خطیب شربینی، محمدبن احمد (1425ق): «السراج المنیر»، تحقیق ابراهیم شمس‌الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- خفاجی، احمدبن محمد (1417ق): «عنایة القاضی و کفایة الراضی علی تفسیر البیضاوی»، تحقیق عبدالرزاق مهدی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- خلف‌الله محمد، احمد و محمد زغلول سلام (1976م): «ثلاث رسائل فی إعجاز القرآن»، قاهره: دار المعارف، چاپ سوم.
- دره، محمدعلی طه (1430ق): «تفسیر القرآن الکریمو اعرابه و بیانه»، بیروت: دار ابن کثیر.
- دیپین، اندرو (1392ش): «رویکردهایی به تاریخ تفسیر قرآن»، ترجمه: کوشش و ویرایش مهرداد عباسی، تهران: انتشارات حکمت.
- دینوری، عبدالله‌بن محمد (1424ق): «الواضح فی تفسیر القرآن کریم»، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- دیوبندی، محمودحسن (1385ش): «تفسیر کابلی»، تهران: انتشارات احسان، چاپ یازدهم.
- راغب اصفهانی. حسین بن محمد (بی­تا): «المفردات فی غریب القرآن»، تحقیق محمدسید گیلانی، تهران: المکتبة المرتضویة.
- رضا، محمدرشید (1414ق): «تفسیر القرآن الحکیم»، بیروت: دار المعرفة.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی ،(1387ش): « تفسیر قرآن مهر»، قم: پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
- زبیدی، محمدبن محمد (بی­تا): «تاج العروس من جواهر القاموس»، تحقیق: مجموعه­ای از محققین، بی­جا: دار الهدایة.
- زحیلی، وهبه (1411ق): « التفسیر المنیر فی عقیدة و الشریعة و المنهج»، دمشق: دارالفکر، چاپ دوم.
- زمخشری، محمودبن عمر (1407ق): «الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل»، تحقیق مصطفی حسین احمد، بیروت: دار الکتاب العربی، چاپ سوم.
- سبزواری، محمد (1419ق): «ارشاد الاذهان الی تفسیرالقرآن»، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
- سعدی، عبدالرحمن (1408ق): «تیسیر الکریم الرحمن فی تفسیر الکلام منان»، بیروت: مکتبة النهضة العربیة، چاپ دوم.
- سمرقندی، نصربن محمد (1416ق): «بحرالعلوم»، تحقیق عمر عمروی، بیروت: دار الفکر.
- سیواسی، احمدبن محمود (1427ق): «عیون التفاسیر تحقیق بهاء‌الدین دارتما»، بیروت: دار صادر.
- سیوطی، جلال‌الدین ابی‌بکر (1404ق): «الدرالمنثور فی التفسیر باماثور»، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
- شاه عبدالعظیمی، حسین (1363ش): «تفسیر اثنی عشری»، تهران: انتشارات میقات.
- شبر، عبدالله (1407ق): «الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین»، کویت: شرکة المکتبة الألفین.
- شحاته، عبدالله محمود (1421ق): «تفسیر القرآن الکریم»، قاهره: دار غریب.
- شعراوی، محمدمتولی (1991م): « تفسیر الشعراوی»، بیروت: اخبار الیوم.
- شلتوت، محمود (1377ش): «سیری در قرآن کریم»، ترجمه سیدحسن سیدی، مشهد: آستان قدس رضوی.
- شیخ علوان، نعمةالله‌بن محمود (1999م): «الفواتح الالهیة و المفاتیح الغیبیة: الموضحة للکلم القرآنیة و الحکم الفرقانیة»، قاهره: دار رکابی للنشر.
- شیخ‌ زاده، محمدبن مصطفی (1419ق): «حاشیه محی‌الدین شیخ‌زاده علی تفسیر القاضی البیضاوی»، تصحیح محمد عبدالقادر شاهین، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- صادقی تهرانی، محمد (1388ش): «ترجمان فرقان: تفسیر مختصر قرآن کریم»، قم: انتشارات شکرانه.
- صاوی، احمدبن محمد (1427ق): «حاشیة الصاوی علی تفسیر الجلالین»، تصحیح محمد عبدالسلام شاهین، بیروت: دار الکتب العلمیة. چاپ چهارم.
- صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم (1361ش): «تفسیر القرآن الکریم»، تصحیح محمد خواجوی، قم: انتشارات بیدار، چاپ دوم.
- طباطبایی، محمدحسین (1374ش): «المیزان فی تفسیر القرآن»، ترجمه محمدباقر موسوی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم-دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم.
- طبرانی، سلیمان‌بن احمد (2008م): «التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم»، اربد: دار الکتاب الثقافی.
- طبرسی، فضل‌بن حسن (1372ش): «مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن»، تصحیح فضل‌الله یزدی طباطبایی، تهران: انتشارات ناصرخسرو، چاپ سوم.
- ـــــــــــــ (1412ق): «جوامع الجامع»، تصحیح ابوالقاسم گرجی، قم: حوزه علمیه قم.
- طبری، محمدبن جریر (1412ق): «جامع البیان فی تفسیر القرآن»، بیروت: دار المعرفة.
- طریحی، فخرالدین‌بن محمد (1375ش): «مجمع البحرین»، تحقیق احمد حسینی اشکوری، تهران: نشر مرتضوی، چاپ سوم.
- طنطاوی، محمدسید (1997م): «التفسیر الوسیط للقرآن الکریم»، قاهره: نهضة مصر.
- طوسی، محمدبن حسن (بی‌تا): «التبیان فی تفسیر القرآن»، تصحیح احمدحبیب عاملی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- عاملی، ابراهیم (1360ش): «تفسیر عاملی»، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران: کتاب‌فروشی صدوق.
_ عسکری، حسن بن عبدالله (1400م): « الفروق فی اللغة»، بیروت: دارالافاق الجدیدة.
- فخر رازی، محمدبن عمر (1420ق): «التفسیر الکبیر: مفاتیح الغیب»، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم.
- فضل ‌الله، محمدحسین (1419ق): «من وحی القرآن»، بیروت: دار الملاک.
- فیض کاشانی، محمدبن مرتضی (1415ق): «تفسیر الصافی»، تصحیح حسین اعلمی، تهران: مکتبة الصدر، چاپ دوم.
- قاسمی، جمال‌الدین (1418ق): «محاسن التاویل»، تحقیق محمد باسل عیون سعود. بیروت: دار الکتب العلمیة.
- قشیری، عبدالکریم‌ بن هوازن (2000م): «لطائف الإشارات: تفسیر صوفی کامل للقرآن الکریم»، تحقیق ابراهیم بیسونی، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ سوم.
- قطب، سید (1367ش): «آفرینش هنری در قرآن»، ترجمه محمد مهدی فولادوند، تهران: بنیاد قرآن. چاپ دوم.
- ـــــــــــ (1425ق): «فی ظلال القرآن»، بیروت: دار الشروق، چاپ سی و پنجم.
- قمی مشهدی، محمدبن محمدرضا (1368ش): «کنز الدقائق و بحر الغرائب»، تحقیق حسین درگاهی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- قونوی، اسماعیل‌بن محمد (1422ق): «حاشیه قونوی علی تفسیر البیضاوی و معه حاشیة ابن التمجید»، تصحیح عبدالله محمود عمر، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- کاشانی، فتح‌الله‌بن شکرالله (1410ق): «زبدة التفاسیر»، تحقیق بنیاد معارف اسلامی، قم: مؤسسة معارفة الاسلامیة.
- کاشفی، حسین‌بن علی (بی‌تا): «تفسیر حسینی به اهتمام احمدبن ابراهیم شاه ولی‌الله»، سراوان: کتاب‌فروشی نور.
- مراغی، احمد مصطفی (بی‌تا): « تفسیر المراغی»، بیروت: دار الفکر.
- مقاتل‌بن سلیمان (1423ق): «تفسیر مقاتل‌بن سلیمان»، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان (1371ش): «تفسیر نمونه»، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چاپ دهم.
- موسوی سبزواری، عبدالأعلی (1409ق): «مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن»، بی‌جا: انتشارات دفتر آیت‌الله سبزواری، چاپ دوم.
- میبدی، احمدبن محمد (1371ش): «کشف‌الاسرار و عدة الابرار»، نگارش عبدالله‌بن محمد انصاری، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم.
- میر، مستنصر (1387ش): «ادبیات قرآن»، ترجمه محمدحسن محمدی مفر، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
- نحاس، احمدبن محمد (1421ق): «إعراب القرآن»، حاشیه عبدالمنعم خلیل ابراهیم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- نظام الاعرج، حسن‌بن محمد (1416ق): «تفسیر غریب القرآن و رغائب الفرقان»، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- نووی، محمد (1417ق): «مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید»، تصحیح محمدامین ضناوی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- نهاوندی، محمد (1386ش): «نفحات الرحمن فی تفسیر القرآن»، قم: مؤسسة البعثة.